Η ακόλουθη μελέτη παρουσιάσθηκε σε Παγκόσμιο συνέδριο Δερματολογίας που διεξήχθη τον Ιούνιο του 2013 στην Ελλάδα. Πραγματεύεται την επίδραση των επιθεμάτων θαλασσίου ιλύος από την λιμνοθάλασσα Μεσολογγίου στην αντιμετώπιση της κυτταρίτιδος. Είναι η πρώτη μελέτη με πραγματικούς πάσχοντες για αυτή την υποδόρια διαταραχή του δέρματος, με εξαιρετικά αποτελέσματα

Η αποτελεσματικότητα της εφαρμογής επιθεμάτων θαλασσίου ιλύος στην αντιμετώπιση της οστεοαρθρίτιδας στον αυχένα, τον ώμο, το άνω άκρο, την οσφυϊκή μοίρα, το ισχίο και το γόνατο.

Η αποτελεσματικότητα  της εφαρμογής επιθεμάτων θαλασσίου ιλύος στην αντιμετώπιση της οστεοαρθρίτιδας  στον αυχένα, τον ώμο, το άνω άκρο, την οσφυϊκή μοίρα, το ισχίο και το γόνατο.

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΑΤΟΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ  BSc Anatomy, PT, DC

Φυσικοθεραπευτής

ΤΣΟΥΓΚΡΑΝΑ ΧΡΥΣΑ MSc

Φυσικοθεραπεύτρια, εργαστηριακός συνεργάτης Τμήματος Φυσικοθεραπείας ΤΕΙ Αθήνας

ΠΑΠΑΔΑΣ ΘΩΜΑΣ

Φυσικοθεραπευτής

Επικοινωνία:

Σπ.Τρικούπη 20 – Μεσολόγγι ΤΚ 30200

email: acupraxis@gmail.com

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Η  μελέτη έγινε για να διερευνήσουμε αν η εφαρμογή επιθεμάτων θαλασσίου ιλύος μπορεί να βοηθήσει στην αντιμετώπιση των συμπτωμάτων της οστεοαρθρίτιδας.

Στην τοποθεσία Αγ. Τριάδα της λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου όπου επιλέξαμε να γίνει η μελέτη, εντοπίσαμε τους ασθενείς που δέχθηκαν να συμμετάσχουν στην έρευνά μας. Κατηγοριοποιήθηκαν σε έξι ομάδες των σαράντα ατόμων η κάθε μία ανάλογα με την πάσχουσα άρθρωση (δηλ. αυχενική μοίρα, ώμος, άνω άκρο, οσφυϊκή μοίρα, ισχίο και γόνατο). Κατόπιν έγινε μια αρχική εκτίμηση με ερωτηματολόγια, ενώ τους εδόθησαν τα ίδια ερωτηματολόγια τα οποία συμπλήρωσαν μόνοι τους μετά το πέρας της θεραπείας τους, στο τέλος κάθε μηνός της τετράμηνης σε διάρκεια έρευνας, οπότε και μας τα απέστειλαν.

Η θεραπεία συνίστατο στην εφαρμογή επιθέματος θαλασσίου ιλύος στην πάσχουσα άρθρωση και η έκθεσή της στον ήλιο επί 30 λεπτά. Ακολουθούσε απόπλυση της άρθρωσης στην θάλασσα. Η θεραπεία συνεχίστηκε για 15 συνεχόμενες ημέρες.

Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι υπάρχει μείωση του πόνου και βελτίωση της λειτουργικότητας των αρθρώσεων, καθώς και βελτίωση της γενικότερης κλινικής εικόνος των ασθενών.

 Εκ των άνω συνάγεται ότι η συγκεκριμένη θεραπεία βοηθά σε μεγάλο βαθμό την αντιμετώπιση των συμπτωμάτων της οστεοαρθρίτιδας σε όλες τις αρθρώσεις του σώματος.

ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ

* Οστεοαρθρίτιδα -        Osteoarthritis

* Ιλύς -                             Mud

* Λιμνοθάλασσα -           Sea lagoon

* Αρθρώσεις -                Joints

* Θεραπεία -                  Treatment

* Ερωτηματολόγια -       Questionnaires

* Μεσολόγγι -                  Mesolonghi

The efficacy of sea mud compresses from Mesolonghi lagoon as a treatment for osteoarthritis symptoms on neck, shoulder, arm, lower back, hip and knee joints.

Pnevmatikatos Socrates¹, Tsougrana Xrysa², Papadas Thomas³

1. Physical therapist  BSc. Anat, PT, DC

2. Physical therapist MSc, PT

3. Physical therapist

Correspondence: Skiathou 99, Athens Greece 11255

Email: acupraxis@gmail.com

ABSTRACT

The study examines if the application of sea mud compresses from Mesolonghi sea lagoon can be used as an alternative treatment for the symptoms of neck, shoulder, arm, back, hip and knee osteoarthritis. The patients were contacted on Ag. Triada beach, Mesolonghi and got assigned to six different groups according to their osteoarthritic joint. An initial evaluation was performed using the appropriate questionnaires for pain, functionality of the joint and estimation of the general health status of the patient. After the completion of treatment the patients filled the same questionnaires at the end of each subsequent  month and for a period of four months.

The treatment the patients were following was application of a thin layer of sea mud (≤ 3mm) all over the joint in a uniform way and exposure to the sunlight for 30 minutes taking care that all parts of the joint received the same amount of sunlight. At the end of the thirty minute period the patients washed off the mud at the sea. They repeated the same treatment for fifteen consecutive days.

Result analysis showed that there was significant reduction of pain, improvement of joint functionality as well as in general health status of the patients.

Keywords: osteoarthritis, mud, lagoon, joints, treatment, Mesolonghi

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η οστεοαρθρίτιδα είναι μια ασθένεια των αρθρώσεων που επηρεάζει περισσότερο τις μεγάλες αρθρώσεις του σώματος, αυτές δηλαδή που δέχονται τα μεγαλύτερα φορτία. Κύρια συμπτώματα της οστεοαρθρίτιδας  είναι ο πόνος και ο περιορισμός του εύρους της τροχιάς της αρθρώσεως. Το έλλειμμα αυτό σε λειτουργικότητα, καθώς και η παρουσία του πόνου είναι καθοριστικοί παράγοντες για την ποιότητα ζωής των ασθενών, στην οποία επιφέρεται δραστική μείωση.

Έχοντας ακούσει πολλές μαρτυρίες από πλήθος ανθρώπων οι οποίοι βρήκαν ανακούφιση στα συμπτώματα της οστεοαρθρίτιδας  από την οποία υπέφεραν εφαρμόζοντας επιθέματα θαλασσίου ιλύος κατά τους μήνες του καλοκαιριού, αποφασίσαμε να κάνουμε αυτή την μελέτη για να διερευνήσουμε την ορθότητα ή όχι αυτών των μαρτυριών. Πολλές μελέτες που έχουν γίνει σε διάφορες χώρες αποδεικνύουν την αποτελεσματικότητα των επιθεμάτων ιλύος στην αντιμετώπιση της οστεοαρθρίτιδας , ενισχύουν το βάσιμο αυτών των  πληροφοριών.

Στην Ελλάδα παρ όλη την πληθώρα των τοποθεσιών που χρησιμοποιούνται για τον σκοπό αυτό, δεν έχει δοθεί η πρέπουσα προσοχή ώστε να διευκρινισθεί ποιες από αυτές όντως αποδίδουν θεραπευτικό αποτέλεσμα. Επί πολλά χρόνια μη επιβεβαιωμένες πληροφορίες ανέφεραν την αποτελεσματικότητα των επιθεμάτων ιλύος από συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή (Κλείσοβα – θέση Αγ. Τριάδα) της λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου στην αντιμετώπιση των προερχομένων από την οστεοαρθρίτιδα προβλημάτων.

Η λιμνοθάλασσα Μεσολογγίου σχηματίστηκε από τις φερτές ύλες των ποταμών Ευήνου και Αχελώου σε συνδυασμό με τους ισχυρούς κυματισμούς που προκαλούνταν από τους επικρατούντες νότιους και νοτιοανατολικούς ανέμους, καθώς και τα ρεύματα που κυριαρχούν στη θαλάσσια περιοχή που βρίσκεται στο μέτωπό της (Πατραϊκός Κόλπος). Στους παράγοντες αυτούς θα πρέπει να προστεθεί ενισχυτικά και η επίχωση που προκαλείται από την πλούσια χλωρίδα της λιμνοθάλασσας, όπου τα παρακμάζοντα φυτά αποσπώνται από τον πυθμένα, ανέρχονται στην επιφάνεια και κατόπιν αποθέτονται στον πυθμένα και στην ακτή καλύπτοντας τις φερτές ύλες και έτσι διαμορφώνουν τις κατά τεκμήριο αβαθείς εκτάσεις που σήμερα ονομάζουμε λιμνοθάλασσα ^9,10,11,12.

Τα ύδατα και η ιλύς του θαλάσσσιου αυτού συστήματος χαρακτηρίζονται από εξαιρετικά υψηλή αλατότητα και θερμοκρασία, κάτι που επιβεβαιώθηκε και από τις δικές μας μετρήσεις. Ειδικώτερα, διενεργήσαμε ανάλυση αλατότητος της ιλύος με την μέθοδο 5:1 (πίνακας 1)

ΠΙΝΑΚΑΣ 1: Μέτρηση αλατότητος της ιλύος (Αύγουστος 2010)

ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ	ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ 0C	ΑΛΑΤΟΤΗΤΑ %
ANOIKTH ΘΑΛΑΣΣΑ (ΥΔΩΡ)	23	16,4
ΑΓΙΑ ΤΡΙΑΔΑ (ΥΔΩΡ)	32	34,3
ΑΓΙΑ ΤΡΙΑΔΑ (ΙΛΥΣ)	-	43,5

* (Όργανο μέτρησης: HANNA HI 9828)

Ανατρέχοντας την σχετική αρθρογραφία στις κυριότερες βάσεις δεδομένων όπως η Medline, PubMed, Cinahl, Pedro με λέξεις κλειδιά όπως mud pack therapy, osteoarthritis, thermal effects on joints, osteoarthritis βρήκαμε δύο γενικές θεματικές ενότητες που αυτή επικεντρώνεται, δηλαδή την γενικότερη επίδραση της θεραπείας στις αρθρώσεις και τον μηχανισμό δράσης.

Πολλοί ερευνητές κάνοντας παραπλήσιες έρευνες έχουν καταλήξει ότι η εφαρμογή επιθεμάτων ιλύος έχει όντως θετικά αποτελέσματα στην αντιμετώπιση των συμπτωμάτων της οστεοαρθρίτιδας ^{1,2,3,4,5,6,7,8}.

Ο πιο κοινός μηχανισμός δράσης και αυτός που αρκετοί θεωρούν έναν από τους κύριους παράγοντες ενάντια στα συμπτώματα της οστεοαρθρίτιδας  είναι η θερμότητα που μεταφέρεται στους ιστούς επαγωγικώς από την ιλύ. Έτσι σε μελέτες έχει βρεθεί ότι αυξάνει την μικροκυκλοφορία της περιοχής έως και 600% βοηθώντας στην αποβολή των φλεγμονωδών παραγόντων και την εισαγωγή απαραίτητων αναβολικών για τον χόνδρο ουσιών ³¹. Η αυξημένη θερμοχωρητικότητα της ιλύος την καθιστά ιδανικό μέσο για την μεταφορά της θερμότητος στους ιστούς. Σε μελέτη που έγινε  η μεταφερόμενη από την ιλύ θερμότητα αυξάνει τις ορμονικές εκκρίσεις όπως αυτών της νορεπινεφρίνης, κορτιζόλης, κατεχολαμινών και αυξητικής ορμόνης όπως και της  προλακτίνης πλάσματος^{17,18,19,20,21,22,24,29,30,32}. Αυτές οι βιοχημικές ουσίες ασκούν αντιφλεγμονώδη δράση επί του χόνδρινου ιστού. Έχει επίσης παρατηρηθεί ότι η τοπική υπερθερμία που προκαλείται αυξάνει την ενζυματική δραστηριότητα και του μεταβολισμού, όπως και  της ταχύτητας αγωγιμότητος των νευρικών σημάτων και μειώνει την σκληρότητα των αρθρώσεων και των οιδημάτων ³³

Πολλοί ερευνητές επικεντρώνονται στην κατάδειξη ενός πιθανού μηχανισμού δράσης των επιθεμάτων πηλού. Έτσι αποδείχθηκε ότι υπάρχει εισπήδηση χημικών στοιχείων από την ιλύ στις εσωτερικές στοιβάδες του δέρματος και από κει στην κυκλοφορία. όπως των Rb, I, Se, Li, Sr, B, Li, Cl, Cr, Ni, Fe, Mg, Ca. Η ποσότητα των χημικών στοιχείων που περνούσαν από το δέρμα μπορεί να φθάσει και το 100% της RDI. Οι ανταλγικές, αντιφλεγμονώδεις και αναπλαστικές του χόνδρου ιδιότητες της ιλύος έχουν καταγραφεί από διάφορους ερευνητές ^15,16,21,25.

Ο στόχος της μελέτης ήταν να καταγραφούν, ποσοτικά και ποιοτικά, τυχόν ωφέλιμες επιδράσεις από την εφαρμογή επιθεμάτων θαλασσίου ιλύος υψηλής αλατότητος στις κυριώτερες αρθρώσεις ασθενών με οστεοαρθρίτιδα αλλά και να διαπιστωθεί αν υπάρχει κάποια άρθρωση από αυτές που ερευνούμε που να δέχεται τα μεγαλύτερα οφέλη από την θεραπεία συγκρινόμενη με τις υπόλοιπες. Επίσης διερευνήθηκε σε ποιο χρονικό βάθος από την έναρξη της θεραπείας εμφανίζονται τα μεγαλύτερα οφέλη για τον ασθενή.

ΜΕΘΟΔΟΣ

Συνολικά διακόσιοι σαράντα πάσχοντες (n=240) από οστεοαρθρίτιδα δέχθηκαν να συμμετάσχουν στην έρευνα. Οι ασθενείς δήλωσαν ότι είχαν διαγνωσθεί με απεικονιστικές μεθόδους ότι έπασχαν από αρθρίτιδα και αυτός ήταν και ο λόγος που επιζήτησαν θεραπεία στην συγκεκριμμένη θαλάσσια περιοχή.

Κανένας από τους ασθενείς δεν ακολούθησε παρόμοια θεραπεία τους προηγούμενους έξι μήνες και ούτε είχαν δεχθεί άλλου είδους θεραπεία όπως ηλεκτροθεραπεία, ιαματικά λουτρά ή ενδοαρθρικές ενέσεις. Επίσης το δείγμα δεν συμπεριλαμβάνει ασθενείς που πάσχουν  από άλλα νοσήματα όπως καρδιαγγειακές παθήσεις, ειδικώτερα με οίδημα κάτω άκρων, προχωρημένη αρτηριοσκλήρυνση, πρόσφατες εγκεφαλικές δυσλειτουργίες, αιμορραγία σε οποιαδήποτε όργανο, σακχαρώδης διαβήτης που δεν ελέγχεται με ευκολία, κακοήθεις όγκοι, ενεργή φυματίωση, κάθε πρόβλημα του αναπνευστικού που βρίσκεται σε οξεία φάση, ρευματοπἀθειες και νευραλγίες όταν βρίσκονται στην οξεία τους φάση ή άλλα νοσήματα για τα οποία χρειάζονται φαρμακευτική αγωγή με παυσίπονα ή NSAID’s. Επίσης δεν συμπεριλαμβάνονται άτομα που δεν γνωρίζουν την Ελληνική γλώσσα επαρκώς καθώς και  άτομα που κατά την διάρκεια της θεραπείας είναι αναγκασμένα να εργάζονται με τρόπο επιβαρυντικό της κατάστασής τους, όπως οικοδόμοι,  φορτοεκφορτωτές και λοιποί χειρώνακτες.

Οι ασθενείς κατηγοριοποιήθηκαν σε έξι ομάδες των σαράντα ατόμων η κάθε μία (n=40) αναλόγως με την αρθριτική  άρθρωση, δηλαδή ομάδα αυχένος, ομάδα άνω άκρου, ομάδα ώμου, ομάδα οσφυϊκής μοίρας, ομάδα γονάτου και ομάδα ισχίου.

Πρωτόκολλο Θεραπείας

Η διαδικασία περιλαμβάνει την προμήθεια ιλύος από απόσταση όχι μεγαλύτερη των 20 μέτρων από την ακτή της συγκεκριμένης τοποθεσίας και την επάλειψή της με τρόπο που να καλύπτει όλη την πάσχουσα άρθρωση σε πάχος όχι μεγαλύτερο των 3 χιλιοστών. Κατόπιν εκτείθετο η άρθρωση στην ηλιακή ακτινοβολία για 30 λεπτά  φροντίζοντας να εκτεθούν ισόποσα από 15 λεπτά και η πρόσθια και η οπίσθια πλευρά της αρθρώσεως. Οι χρόνοι έκθεσης αναφέρονται στον μήνα Αύγουστο. Ο χρόνος εφαρμογής της θεραπείας ήταν από τις 9-12 πμ ή το απόγευμα από τις 4-7 μμ.

Στο τέλος των 30 λεπτών γινόταν απόπλυση της περιοχής στην θάλασσα. Η θεραπεία επαναλαμβάνετο καθημερινά για 15 συνεχείς ημέρες.

Αξιολόγηση

Οι ασθενείς συμπλήρωσαν επί τόπου από την 1^η – 8^η Αυγούστου τα αρχικά ερωτηματολόγια της πρώτης εκτίμησης τα οποία και  παρέλαβαν οι ερευνητές. Τα ίδια ερωτηματολόγια σε τέσσερα αντίγραφα παρεδόθησαν σε κάθε ασθενή, οι οποίοι συμπλήρωσαν ένα στο τέλος κάθε μηνός και τα ταχυδρόμησαν όλα μαζί στο τέλος του τετάρτου μετά την θεραπεία μηνός (τέλος Νοεμβρίου).

  

       Αξιολόγηση του πόνου

Ο πόνος μετρήθηκε με μια δεκάβαθμη, δέκα εκατοστών κλίμακα NRS όπου το 0 αντιπροσώπευε την απουσία πόνου ενώ το 10 τον χειρότερο πόνο που είχε νοιώσει ποτέ ο ασθενής.

       Αξιολόγηση της λειτουργικής ικανότητας

Eκτιμήθηκε με ξεχωριστό για κάθε άρθρωση ερωτηματολόγιο. Έτσι για τον αυχένα χρησιμοποιήθηκε το Neck Disability Index (NDI), για τον ώμο το Shoulder Function Assessment Questionaire (SFAQ), για τον αγκώνα και τον καρπό το Disability  Arm, Shoulder, Hand (DASH), για την οσφυϊκή μοίρα το Back Pain Functional Scale (BPFS), για το Ισχίο το Hip Rating Questionaire (HRQ) και για το γόνατο το Knee Function Questionaire (KFQ.)

    Αξιολόγηση της κλινικής εικόνος του ασθενούς

Εκτιμήθηκε με το  Owestry Disability Index. Η κατηγοριοποίηση των ασθενών ανάλογα με το επί τοις εκατό επίπεδο ανικανότητος γινόταν ως εξής: 0% - 20%: Ελάχιστη ανικανότητα: 21% - 40%: Μέτρια ανικανότητα:  41%-60%: Μεγάλη ανικανότητα: 61%-80%: Οι ασθενείς είναι κλινήρεις και τα συμπτώματά τους χειροτερεύουν.

Χρησιμοποιήθηκε Δειγματοληψία Μη Πιθανότητος (Δειγματοληψία Ευκολίας) στον χώρο που οι ασθενείς προσέρχονται για την θεραπεία τους.

Για τον καθορισμό της πιθανότητας τα αποτελέσματα να οφείλονται σε τυχαίο σφάλμα επιλέχθηκε η στατιστική δοκιμασία Friedman (p=0,05) ενώ κατόπιν έγινε μια Post hoc ανάλυση χρησιμοποιώντας την στατιστική δοκιμασία Wilcoxon Signed Ranks Test  (p=0,0125) για να διαπιστωθεί ο μήνας που εμφανίστηκαν τα μέγιστα οφέλη για τον ασθενή. Λόγω το ότι το SPSS δεν έχει έχει την αντίστοιχη λειτουργία για την δοκιμασία Wilcoxon το επίπεδο σημαντικότητας ορίσθηκε στο p=0,0125 μετά τον υπολογισμό της διόρθωσης Bonferroni. Η ανάλυση έγινε χρησιμοποιώντας το λογισμικό SPSS  (v. 19.0) για Windows.

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

ΠΙΝΑΚΑΣ 4: Συγκεντρωτικά στατιστικά αποτελέσματα ομάδας Αυχένα

ΟΜΑΔΑ ΑΥΧΕΝΟΣ
	FRIEDMAN TEST *
	OWESTRY				NDI				NRS
X2	18,648				19,152				10,203
Asym. Sign	0,001				0,001				0,037
	WILCOXON SIGNED RANKS TEST **
	1	2	3	4	1	2	3	4	1	2	3	4
Ζ	-1,517	-2,451	-2,298	-2,803	-2,807	-2,580	-2,670	-2,937	-,298	-1,229	-1,667	-2,393
Asym. Sign	0,129	0.014	0,022	0,005	0,005	0,010	0,008	0,003	0,765	0,219	0,095	0,017

1= ΑΡΧΙΚΗ – ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ, 2 = ΑΡΧΙΚΗ- ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ, 3=ΑΡΧΙΚΗ -ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ, 4=ΑΡΧΙΚΗ-ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ

* P=0,005,  ** P= 0,0125

ΑΥΧΕΝΑΣ  - ερωτηματολόγιο OWESTRY

Κατά την δοκιμασία Friedman βρέθηκε μια στατιστικώς σημαντική διαφορά στις διαδοχικές μετρήσεις της κλίμακος, x²(4) = 18,648,    P=0,001. Στην Post-hoc ανάλυση μεταξύ Αρχικής εκτίμησης και Νοεμβρίου βρέθηκε μια σημαντική διαφορά που καταδεικνύει και την μεγαλύτερη βελτίωση (Ζ= -2,803, P=0.005).

 ΑΥΧΕΝΑΣ  - ερωτηματολόγιο NDI

Κατά την δοκιμασία Friedman βρέθηκε μια στατιστικώς σημαντική διαφορά στις διαδοχικές μετρήσεις της κλίμακος, x²(4) = 19,152,    P=0,001. Στην Post-hoc ανάλυση βρέθηκε στατιστικώς σημαντική διαφορά μεταξύ της σύγκρισης της Αρχικής δοκιμασίας με αυτή του Αυγούστου (Ζ= -2,807, P=0,005). Παρόμοια στατιστικά σημαντική διαφορά βρέθηκε τον Σεπτέμβριο (Ζ= -2.580, P =0.010), τον Οκτώβριο (Ζ= -2,670, P=0,008) και τον Νοέμβριο (Ζ= -2,937, P =0,003).

ΑΥΧΕΝΑΣ  - ερωτηματολόγιο NRS

Κατά την δοκιμασία Friedman βρέθηκε μια στατιστικώς σημαντική διαφορά στις διαδοχικές μετρήσεις της κλίμακος, x²(4) = 10,203,    P=0,037. Στην Post-hoc ανάλυση παρά την σημαντική διαφορά στις μετρήσεις της NRS δεν βρέθηκε στατιστικώς σημαντική διαφορά στις επιμέρους ανά μήνα συγκρίσεις.

ΠΙΝΑΚΑΣ 5: Συγκεντρωτικά στατιστικά αποτελέσματα ομάδας Ώμου

ΟΜΑΔΑ ΩΜΟΥ
	FRIEDMAN TEST *
	OWESTRY				SFAQ				NRS
X2	19,600				14,432				15,894
Asym. Sign	0,001				0,000				0,003
	WILCOXON SIGNED RANKS TEST **
	1	2	3	4	1	2	3	4	1	2	3	4
Ζ	-1,668	-1,315	-2,101	-3,507	-1,574	-,726	-,661	-1,672	-,673	-2,392	-2,972	-2,331
Asym. Sign	0.095	0,189	0,036	0,000	0,115	0,468	0,509	0,094	0,501	0,017	0,003	0,020

1= ΑΡΧΙΚΗ – ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ, 2 = ΑΡΧΙΚΗ- ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ, 3=ΑΡΧΙΚΗ- ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ, 4=ΑΡΧΙΚΗ-ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ

* P=0,005,  ** P= 0,0125

ΩΜΟΣ  - ερωτηματολόγιο OWESTRY

Κατά την δοκιμασία Friedman βρέθηκε μια στατιστικώς σημαντική διαφορά στις διαδοχικές μετρήσεις της κλίμακος, x²(4) = 19,600,    P=0,001. Στην Post-hoc ανάλυση βρέθηκε στατιστικώς σημαντική διαφορά μεταξύ της σύγκρισης της Αρχικής δοκιμασίας και Νοεμβρίου (Ζ= -3,507, P=0,000).

ΩΜΟΣ  - ερωτηματολόγιο SFAQ

Κατά την δοκιμασία Friedman βρέθηκε μια στατιστικώς σημαντική διαφορά στις διαδοχικές μετρήσεις της κλίμακος, x²(4) = 14,432,    P=0,006. Στην Post-hoc ανάλυση παρά την σημαντική διαφορά στις μετρήσεις της SFAQ δεν βρέθηκε στατιστικώς σημαντική διαφορά στις επιμέρους ανά μήνα συγκρίσεις.

ΩΜΟΣ  - ερωτηματολόγιο NRS

Κατά την δοκιμασία Friedman βρέθηκε μια στατιστικώς σημαντική διαφορά στις διαδοχικές μετρήσεις της κλίμακος, x²(4) = 15,894,    P=0.003. Στην Post-hoc ανάλυση βρέθηκε στατιστικώς σημαντική διαφορά μεταξύ της σύγκρισης της Αρχικής δοκιμασίας με αυτή του Οκτωβρίου (Ζ= -2,972, P=0,003).

ΠΙΝΑΚΑΣ 6: Συγκεντρωτικά στατιστικά αποτελέσματα ομάδας Άνω άκρου

ΟΜΑΔΑ ΑΝΩ ΑΚΡΟΥ
	FRIEDMAN TEST *
	OWESTRY				DASH				NRS
X2	19,144				15,387				18,533
Asym. Sign	0,001				0,004				0,003
	WILCOXON SIGNED RANKS TEST **
	1	2	3	4	1	2	3	4	1	2	3	4
Ζ	-1,589	-2,778	-3,363	-3,440	-,883	-2,338	-2,417	-2,015	-,831	-2,216	-3,261	-2,521
Asym. Sign	0,112	0,005	0,001	0,001	0,337	0,019	0,016	0,044	0,406	0,027	0,001	0,012

1= ΑΡΧΙΚΗ – ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ, 2 = ΑΡΧΙΚΗ -ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ, 3=ΑΡΧΙΚΗ- ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ, 4=ΑΡΧΙΚΗ-ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ

* P=0,005,  ** P= 0,0125

ΑΝΩ ΑΚΡΟ  - ερωτηματολόγιο OWESTRY

Κατά την δοκιμασία Friedman βρέθηκε μια στατιστικώς σημαντική διαφορά στις διαδοχικές μετρήσεις της κλίμακος, x²(4) = 19,144,    P=0,001. Στην Post-hoc ανάλυση μεταξύ της Αρχικής με αυτή του Σεπτεμβρίου βρέθηκε μια στατιστικώς σημαντική διαφορά (Ζ= -2,778, P =0,005). Παρόμοια στατιστικά σημαντικά διαφορά βρέθηκε τον Οκτώβριο (Ζ= -3,363, P=0,001) και τον Νοέμβριο (Ζ= -3,440, P =0,001).

ΑΝΩ ΑΚΡΟ  - ερωτηματολόγιο DASH

Κατά την δοκιμασία Friedman βρέθηκε μια στατιστικώς σημαντική διαφορά στις διαδοχικές μετρήσεις της κλίμακος, x²(4) = 15,387    P=0,004. Στην Post-hoc ανάλυση παρά την σημαντική διαφορά στις μετρήσεις της DASH δεν βρέθηκε στατιστικώς σημαντική διαφορά στις επιμέρους ανά μήνα συγκρίσεις.

ΑΝΩ ΑΚΡΟ  - ερωτηματολόγιο NRS

Κατά την δοκιμασία Friedman βρέθηκε μια στατιστικώς σημαντική διαφορά στις διαδοχικές μετρήσεις της κλίμακος, x²(4) = 18,533,    P=0,001. Στην Post-hoc ανάλυση βρέθηκε στατιστικώς σημαντική διαφορά μεταξύ της σύγκρισης της Αρχικής δοκιμασίας με αυτή του Οκτωβρίου (Ζ= -3,261, P=0.001).

ΠΙΝΑΚΑΣ 7: Συγκεντρωτικά στατιστικά αποτελέσματα ομάδας Οσφυϊκής μοίρας

ΟΜΑΔΑ ΟΣΦΥΪΚΗΣ ΜΟΙΡΑΣ
	FRIEDMAN TEST *
	OWESTRY				BPFS				NRS
X2	16,314				18,773				17,622
Asym. Sign	0,003				0,001				0,001
	WILCOXON SIGNED RANKS TEST **
	1	2	3	4	1	2	3	4	1	2	3	4
Ζ	-2,115	-2,615	-2,681	-3,488	-1,280	-1,587	1,416	-2,180	-,755	-2,124	-2,984	-2,314
Asym. Sign	0,034	0,009	0,007	0,000	0,201	0,112	0,157	0,029	0,450	0,034	0,003	0,021

1= ΑΡΧΙΚΗ – ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ, 2 = ΑΡΧΙΚΗ- ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ, 3=ΑΡΧΙΚΗ- ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ, 4=ΑΡΧΙΚΗ-ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ

* P=0,005,  ** P= 0,0125

ΟΣΦΥΪΚΗ ΜΟΙΡΑ  - ερωτηματολόγιο OWESTRY

Κατά την δοκιμασία Friedman βρέθηκε μια διαφορά, στις διαδοχικές μετρήσεις της κλίμακος, x²(4) = 16,314    P=0.003. Στην Post-hoc ανάλυση βρέθηκε στατιστικά σημαντική διαφορά μεταξύ της Αρχικής με αυτή του Σεπτεμβρίου (Ζ= -2,615, P =0,009). Παρόμοια στατιστικά σημαντική διαφορά βρέθηκε τον Οκτώβριο (Ζ= -2,681, P=0.007) όπως και τον Νοέμβριο (Ζ= -3,488, P =0,000).

ΟΣΦΥΪΚΗ ΜΟΙΡΑ  - ερωτηματολόγιο BPFS

Κατά την δοκιμασία Friedman βρέθηκε μια μικρή διαφορά, στα όρια του στατιστικού λάθους, στις διαδοχικές μετρήσεις της κλίμακος, x²(4) = 18,773,    P=0,001. Στην Post-hoc ανάλυση παρά την σημαντική διαφορά στις μετρήσεις της BPFS δεν βρέθηκε στατιστικώς σημαντική διαφορά στις επιμέρους ανά μήνα συγκρίσεις.

ΟΣΦΥΪΚΗ ΜΟΙΡΑ  - ερωτηματολόγιο NRS

Κατά την δοκιμασία Friedman βρέθηκε μια στατιστική διαφορά στις διαδοχικές μετρήσεις της κλίμακος, x²(4) = 17,622,    P=0,001. Στην Post-hoc ανάλυση μεταξύ Αρχικής εκτίμησης και Νοεμβρίου βρέθηκε μια σημαντική διαφορά (Ζ= -2,984, P=0.003).

ΠΙΝΑΚΑΣ 8: Συγκεντρωτικά στατιστικά αποτελέσματα ομάδας Ισχίου

ΟΜΑΔΑ ΙΣΧΙΟΥ
	FRIEDMAN TEST *
	OWESTRY				ΗRQ				NRS
X2	12,147				10,117				15,145
Asym. Sign	0,016				0,039				0,004
	WILCOXON SIGNED RANKS TEST **
	1	2	3	4	1	2	3	4	1	2	3	4
Ζ	-,187	-1,401	-1,010	-2,478	-1,069	-1,627	-2,113	-1,409	-,313	-2,134	-2,948	-1,185
Asym. Sign	0,852	0,161	0,313	0,013	0,285	0,104	0,035	0,159	0,755	0,033	0,003	0,236

1= ΑΡΧΙΚΗ – ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ, 2 = ΑΡΧΙΚΗ- ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ, 3=ΑΡΧΙΚΗ- ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ, 4=ΑΡΧΙΚΗ-ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ

* P=0,005,  ** P= 0,0125

ΙΣΧΙΟ  - ερωτηματολόγιο OWESTRY

Κατά την δοκιμασία Friedman βρέθηκε μια στατιστικώς σημαντική διαφορά στις διαδοχικές μετρήσεις της κλίμακος, x²(4) = 12,147,    P=0.016. Στην Post-hoc ανάλυση παρά την σημαντική διαφορά στις μετρήσεις της OWESTRY δεν βρέθηκε στατιστικώς σημαντική διαφορά στις επιμέρους ανά μήνα συγκρίσεις.

ΙΣΧΙΟ  - ερωτηματολόγιο HRQ

Κατά την δοκιμασία Friedman βρέθηκε μια στατιστικώς σημαντική διαφορά στις διαδοχικές μετρήσεις της κλίμακος, x²(4) = 10,117,    P=0,039. Στην Post-hoc ανάλυση παρά την σημαντική διαφορά στις μετρήσεις της HRQ δεν βρέθηκε στατιστικώς σημαντική διαφορά στις επιμέρους ανά μήνα συγκρίσεις.

ΙΣΧΙΟ  - ερωτηματολόγιο NRS

Κατά την δοκιμασία Friedman βρέθηκε μια στατιστικώς σημαντική διαφορά στις διαδοχικές μετρήσεις της κλίμακος, x²(4) = 15,145,    P=0,004. Στην Post-hoc ανάλυση βρέθηκε μεταξύ Αρχικής εκτίμησης και Οκτωβρίου μια σημαντική διαφορά (Ζ= -2,948, P=0.003).

ΠΙΝΑΚΑΣ 9: Συγκεντρωτικά στατιστικά αποτελέσματα ομάδας Γόνατος

ΟΜΑΔΑ ΓΟΝΑΤΟΣ
	FRIEDMAN TEST *
	OWESTRY				KFQ				NRS
X2	19,218				18,025				15,353
Asym. Sign	0,001				0,001				0,004
	WILCOXON SIGNED RANKS TEST **
	1	2	3	4	1	2	3	4	1	2	3	4
Ζ	-1,248	-2,755	-3,474	-3,609	-,975	-2,966	-3,281	-2,364	-,493	-2,003	-3,061	-1,525
Asym. Sign	0,212	0,006	0,001	0,000	0,329	0,003	0,001	0,018	0,622	0,045	0,002	0,127

1= ΑΡΧΙΚΗ – ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ, 2 = ΑΡΧΙΚΗ -ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ, 3=ΑΡΧΙΚΗ- ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ, 4=ΑΡΧΙΚΗ-ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ

* P=0,005,  ** P= 0,0125

ΓΟΝΑΤΟ  - ερωτηματολόγιο OWESTRY

Κατά την δοκιμασία Friedman βρέθηκε μια στατιστικώς σημαντική διαφορά στις διαδοχικές μετρήσεις της κλίμακος, x²(4) = 19,218,    P=0,001. Στην Post-hoc ανάλυση βρέθηκε στατιστικώς σημαντική διαφορά μεταξύ της σύγκρισης της Αρχικής δοκιμασίας με αυτή του Σεπτεμβρίου (Ζ= -2,755, P=0,006). Παρόμοια στατιστικά σημαντική διαφορά βρέθηκε τον Οκτώβριο  (Ζ= -3,474, P =0,001) και τον Νοέμβριο (Ζ= -3,609, P=0,000).

ΓΟΝΑΤΟ  - ερωτηματολόγιο KFQ

Κατά την δοκιμασία Friedman βρέθηκε μια στατιστικώς σημαντική διαφορά στις διαδοχικές μετρήσεις της κλίμακος, x²(4) = 18,025,    P=0,001. Στην Post-hoc ανάλυση βρέθηκε στατιστικώς σημαντική διαφορά μεταξύ της σύγκρισης της Αρχικής δοκιμασίας με αυτή του Σεπτεμβρίου (Ζ= -2,966, P=0,003) και μεταξύ της Αρχικής με αυτή του Οκτωβρίου (Ζ= -3,281, P =0,001).

ΓΟΝΑΤΟ  - ερωτηματολόγιο NRS

Κατά την δοκιμασία Friedman βρέθηκε μια στατιστικώς σημαντική διαφορά στις διαδοχικές μετρήσεις της κλίμακος, x²(4) =19,218,    P=0,004. Στην Post-hoc ανάλυση βρέθηκε μια σημαντική διαφορά μεταξύ Αρχικής εκτίμησης και Οκτωβρίου (Ζ= -3,061, P=0,002).

ΠΙΝΑΚΑΣ  10: Καταγραφή χρονικών περιόδων όπου παρουσιάζεται η μέγιστη βελτίωση.

	ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ	ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ	ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ	ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ
OWESTRY		ΚΝΕΕ   (Ρ=0,006) ARM    (P= 0,005) BACK  (P= 0,009)	ΚΝΕΕ    ( Ρ=0,001) ARM      (P= 0,001) BACK    (P= 0,007)	NECK   ( Ρ=0,005) ΚΝΕΕ   ( Ρ=0,000) ARM     (P= 0,001) SHOU   (P= 0,000) BACK    (P= 0,000)
NRS	ΚΝΕΕ Ρ=0,002)		ARM     ( Ρ=0,001) HIP       ( Ρ=0,003) SHOU   ( Ρ=0,003) BACK    ( Ρ=0,003)	ARM     (P= 0,012)
NDI	( Ρ=0,005)	( Ρ=0,010)	( Ρ=0,008)	( Ρ=0,003)
DASH
SFAQ
BPFS
HFQ
KFQ		( Ρ=0,008)	( Ρ=0,001)	( Ρ=0,000)

ΣΥΖΗΤΗΣΗ

Το μέγεθος του δείγματος που χρησιμοποιήθηκε ανά ομάδα (n=40)  και συνολικά διακόσιοι σαράντα ασθενείς (n=240) στις έξι ομάδες θεωρούμε ότι είναι ικανοποιητικό. Αντίστοιχες μελέτες που έχουν γίνει στο εξωτερικό χρησιμοποιούν παραπλήσιο αριθμό υποκειμένων (Deniz Evcik, Vural Kavunku, 2005, δείγμα από 29 υποκείμενα, Shlomi Codish et al, 2005, δείγμα από 22 υποκείμενα). Χρησιμοποιήσαμε δειγματοληψία Μη Πιθανότητος (non probability sampling) και ειδικότερα Δειγματοληψία Ευκολίας, διότι ο μόνος τρόπος να εντοπίσουμε ασθενείς που έπασχαν από οστεοαρθρίτιδα και χρησιμοποιούσαν αυτή τη θεραπεία για την αντιμετώπισή της ήταν η προσέγγισή τους στην συγκεκριμένη θαλάσσια τοποθεσία. Δεδομένου του ότι η συντριπτική πλειοψηφία των ασθενών είχε έρθει στην τοποθεσία επιζητώντας ίαση σε ένα μόνο κύριο νόσημα – την οστεοαρθρίτιδα – θεωρούμε ότι υπάρχει μεγάλος βαθμός αντανάκλασης και στον γενικό πληθυσμό και ειδικότερα σε αυτόν που είναι κοντά στο μέσο όρο ηλικίας του δείγματος, δεδομένων των εκφυλιστικών διεργασιών που συμβαίνουν σε αυτά τα ηλικιακά όρια. Έτσι θεωρούμε ότι υπάρχει υψηλός βαθμός πληθυσμιακής εγκυρότητας στις ομάδες των υποκειμένων, παρότι ο τρόπος δειγματοληψίας μας δεν το επιβάλλει.

Από την άλλη πλευρά η Οικολογική εγκυρότητα της έρευνας είναι υψηλή καθότι οι συνθήκες και το θαλάσσιο περιβάλλον διεξαγωγής της είναι σταθερά, έτσι ώστε μελλοντικές μελέτες να μπορούν να χρησιμοποιήσουν τις ίδιες ακριβώς παραμέτρους.

Τα όργανα μέτρησης που χρησιμοποιήθηκαν επιστρατεύουν ερωτήσεις κλειστού τύπου (closed- ended questions), κάτι που μας προσέφερε ομοιογένεια στον τρόπο που απαντούσαν οι ασθενείς και έκανε ευκολότερη τη στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων.

Σε μερικές περιπτώσεις αισθανθήκαμε ότι αυτού του τύπου οι ερωτήσεις περιόρισαν το εύρος των απαντήσεων διότι υπήρξαν ασθενείς που στο τέλος των ερωτηματολογίων έγραψαν με συνοπτικό τρόπο και άλλες παρατηρήσεις ή εμπειρίες από το αποτέλεσμα της θεραπείας οι οποίες ήταν εξαιρετικά δύσκολο να είχαν προβλεφθεί και συμπεριληφθεί στα ερωτηματολόγια.

Προσπαθήσαμε να περιορίσουμε το Hawthorn effect με το να μην αποκαλύψουμε στους ασθενείς τον σκοπό για τον οποίο έγινε η έρευνα κάτι που όμως εμπεριέχει μια σχετικότητα διότι ήταν εύκολο από την πλευρά τους να κατανοήσουν τους σκοπούς μας.

Μια αδυναμία της έρευνας είναι η απουσία control group κάτι όμως που ήταν εξαιρετικά δυσχερές να περιληφθεί στoν σχεδιασμό της μελέτης δεδομένου ότι όλοι οι συμμετέχοντες βρίσκονταν στη συγκεκριμένη περιοχή επειδή ήταν ήδη πάσχοντες από οστεοαρθρίτιδα και επιζητούσαν τη συγκεκριμένη και μόνο θεραπεία με επιθέματα ιλύος. Έτσι ο εντοπισμός αναγκαίου αριθμού ατόμων που θα συμμετείχαν σε control  group (δηλ.  αποχή από την συγκεκριμένη θεραπεία ή συμμετοχή σε κάποια διαφορετική) ήταν ανέφικτος για τις δυνατότητές μας.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Στην έρευνα αυτή  θέλαμε να διαπιστώσουμε αν με την χρήση επιθεμάτων θαλασσίου ιλύος υπάρχει βελτίωση στα συμπτώματα της οστεοαρθρίτιδας. Τα συμπεράσματα που μπορούν να εξαχθούν ασφαλώς από την εφαρμογή επιθεμάτων θαλασσίου ιλύος είναι ότι η συγκεκριμένη θεραπεία είναι αρκετά αποτελεσματική στην αντιμετώπιση των συμπτωμάτων της οστεοαρθρίτιδας στις περισσότερες από τις μεγάλες αρθρώσεις του σώματος. Εξαίρεση ίσως αποτελεί η ομάδα του ισχίου δεδομένου του ότι η βελτίωση που παρατηρήθηκε είναι πολύ κοντά στα όρια του στατιστικού λάθους. Σε όλες τις άλλες αρθρώσεις που εξετάσαμε παρατηρήθηκε σημαντική βελτίωση και στην λειτουργικότητα αλλά και στο επίπεδο του πόνου από αισθανόταν ο ασθενής. Τα αποτελέσματα αυτά διατηρήθηκαν για τουλάχιστον τέσσερις μήνες μετά την εφαρμογή της θεραπείας, όση δηλαδή ήταν και η διάρκεια της έρευνας. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε το χρονικό διάστημα που θα διατηρηθούν  αυτά τα ευεργετικά αποτελέσματα.

Ο πιθανός μηχανισμός δράσης αυτής της θεραπείας παραμένει άγνωστος και από την ανασκόπηση της διεθνούς βιβλιογραφίας φαίνεται ότι η ευεργετική δράση των επιθεμάτων οφείλεται σε πολυπαραγοντικό μηχανισμό.

Πρέπει να σημειωθεί ότι κινηθήκαμε σε ένα αρχικό επίπεδο έρευνας. Σε επόμενο επίπεδο, θα θέλαμε σαν ερευνητές να είχαμε κλινική εξέταση με απεικονιστικές μεθόδους για την έκταση της ασθένειας σε κάθε ασθενή. Έτσι θα μπορούσαμε να επιλέξουμε το δείγμα μας με αυστηρότερα κριτήρια, επιτυγχάνοντας καλύτερη κατηγοριοποίηση, ώστε ασθενείς με την ίδια σοβαρότητα στην ασθένειά τους να μπουν σε ξεχωριστές ομάδες. Επίσης, βιοχημικές εξετάσεις εντοπισμού φλεγμονωδών παραγόντων, πριν και μετά την θεραπεία, θα μπορούσαν να προσδώσουν μεγαλύτερη ακρίβεια και αξιοπιστία στα συμπεράσματά μας.

Θα ήταν επιπρόσθετη βοήθεια αν υπήρχαν χημικές αναλύσεις της ιλύος ώστε να συγκριθεί με τη σύσταση της ιλύος από άλλες μελέτες του εξωτερικού ή ακόμη για να διαπιστωθεί αν υπάρχει σε αυτή κάποιο χημικό στοιχείο, σε τέτοια συγκέντρωση, ώστε να το καθιστά τον καθοριστικό θεραπευτικό παράγοντα. Γνωρίζουμε ότι η ιδανική λύση  θα ήταν μια κινητή μονάδα από το τοπικό νοσοκομείο ώστε να γίνει χρήση απεικονιστικών και βιοχημικών εξετάσεων επί τόπου. Επιπλέον λόγω του ότι η πλειοψηφία των ασθενών κατοικούσαν σε αποστάσεις όχι μεγαλύτερες των 50 χιλιομέτρων από το νοσοκομείο οι επανεκτιμήσεις θα ήταν εύκολο να γίνουν με προσέλευση αυτή την φορά των ασθενών στο νοσοκομείο.

Η έρευνα αυτή έγινε ώστε να αποτελέσει την βάση για μια μελλοντική έρευνα η οποία θα διεξαχθεί σε ελεγχόμενο περιβάλλον, όπως για παράδειγμα το φυσικοθεραπευτήριο, όπου όλες οι παράμετροι θα είναι ελεγχόμενες και η αξιολόγηση των ασθενών πλήρης. Σε αυτό τον σχεδιασμό θα διαπιστώναμε αν τα αποτελέσματα που παρατηρήθηκαν σε αυτή την έρευνα μπορούν να αναπαραχθούν σε κλινικό περιβάλλον. Αυτό θα ήταν χρήσιμο, διότι έχει διαπιστωθεί από άλλες πολύμηνες έρευνες ότι τα ευεργετικά αποτελέσματα αρχίζουν να φθίνουν μετά την πάροδο έξι περίπου μηνών (κατά προσέγγιση) από την θεραπεία, οπότε οι ασθενείς αναγκάζονται να ξαναρχίσουν κάποια φαρμακευτική αγωγή για να αντιμετωπίσουν τα συμπτώματά τους έως το επόμενο καλοκαίρι όπου ο κύκλος θα επαναληφθεί. Εάν τα αποτελέσματα της έρευνας σε ελεγχόμενο περιβάλλον ήταν συγκρίσιμα με αυτά της θάλασσας, τότε αυτό θα σήμαινε ένα νέο πεδίο εφαρμογής φυσικών μέσων, με ευεργετικά αποτελέσματα, στερούμενα σοβαρών παρενεργειών, για τον μεγάλο αριθμό των πασχόντων από  οστεοαρθρίτιδα.

ΑΝΑΦΟΡΕΣ

1. Bender T, Karagulle Z, et al Hydrotherapy, balneotherapy and spa treatment in pain management. Rheumat Int 2005;25:200-24

2. Calzigna L, Ceschi-Berrini C et al Thermal mud pack as an anti-inflamatory treatment. Biomed Pharmacother 1998;52:408-409

3. Tishler M, Rosenberg O et al The effect of balneotherapy on osteoarthritis. Is an intermittent regiment effective? Eur J Inter Med 2004;15:93-6

4. Odabasi E, Turan M, Erdem H, Tekbas F. Does mud pack treatment have any chemical effect? A randomized controlled clinical study. J Altern Compliment Med 2008; 14:559-65

5. Elkayam I, Wigler M, Tishler I, Rosenblum D et al Effect of spa therapy in Tiberias on patients whith rheumatoid arthritis and osteoarthritis, J Rheumatol 18 (1991), pp 1799-1803

6. Evcik D, Kavunku V, Yeter A, Yigit I. The efficacy of balneotherapy and mud –pack therapy in patients with knee osteoarthritis. Joint Bone Spine 2007; 74:60-65

7. Fioravanti A, Valenti E, Altobelli F et al Clinical efficacy and cost effectiveness evidence of spa therapy in osteoarthritis. The results of Naiade Italian project. Panminerva medica 45 (2003), pp 211-217

8. Flusser D, Abu Shakra M, Friger M, et al (2002) Therapy with mud compresses for knee osteoarthritis: comparison of natural mud preparations with mineral depleted mud. J Clin Rheumatol. 8(4):197-203

9. Δανιηλίδης Δ. (1991). Η συστηματική και οικολογική μελέτη των διατόμων στην λιμνοθάλασσα Μεσολογγίου, Αιτωλικού και Κλείσοβας. Διδακτορική διατριβή. Πανεπιστήμιο Αθηνών σελ 287.

10. Δημητρίου Ε, Πανεπιστήμιο Πατρών, τμήμα Βιολογίας Συμβολή της αύξησης και της ηθολογίας της Sparus aurata στο σύμπλεγμα των λιμνοθαλασσών Αιτωλικού-Μεσολογγίου.

11. Μιτάκης Δ. (1986). Οινιάδες. Εκδόσεις Κοινότητας Κατοχής Αιτωλοακαρνανίας.

12. Ψιλοβίκος Α., Βαβλιάκης Ε., Μπαλαφούτης Χ., και συνεργάτες (1997). Ερευνα εκτίμησης και διαχείρισης του υδατικού δυναμικού της λεκάνης του κάτω Αχελώου για την ανάπτυξη και την περιβαλλοντική αναβάθμιση του δέλτα των λ/θ του και του συνόλου της περιοχής. Ερευνητικό Πρόγραμ-μα Α.Π.Θ., Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. - Γεν. Γραμ. Δημ. Εργων - Δ/νση Εγγειοβελτιωτι-κών Εργων (Δ7) - Τμ. Τεχνικής Υποστήριξης & Υδρολογίας. (1997)

13. Antonella Fioravanti et al. Effects of spa therapy on serum leptin and adiponectin levels in patients with knee osteoarthritis, Rheumatology International DOI 10.1007/s00296-010-1401-x

14. Bagnato G, De Fillipis LG, Morgante S et al (2004) Clinical improvement and serum amino acid levels after mud-pack therapy. Int Clin Pharmacol  Res 24(2-3):39-47

15. Beer AM, Junginger HE, Lukanov J, Sagorchev P. Evaluation of the permeation of peat substances through human skin in vitro. Int J Pharm 2003;253:169-175

16. Beer AM, Junginger HE, Lukanov J, Sagorchev P. isolation of biologically active fractions from the water soluble components of fulvic and ulmic acids from peat. Phytomedicine 2002;9:653-666

17. Bellometi S, Calzigna L, Richelmi P et al (2002) Both serum receptors of TNF are influenced by mud pack therapy in osteoarthrotic patients. Int J Tissue React 24(2): 57-64

18. Bellometi S, Galzigna L, (1998) Serum levels of prostagladin and leucotriene after mud pack therapy. J Investig Med 46: 140-145

19. Bellometi S, Giannini S, Sartori L et al (1997) Cytokine levels in osteoarthrosis patients undergoing mud bath therapy. Int J Clin Pharmacol Res 17(4):149-153

20. Bellometti S, Richelmi P, Tassoni T, Berte F, Production of matrix metalloproteinases and their inhibitors in osteoarthritic patients undergoing mud bath therapy. Int J Clin Pharmacol Res 2005;25:77-94

21. Caraglia M, Beninati S, Giubert G, D’Alesandro A, Lentini A et al (2005) Alternative therapy of earth elements increases the chondroprotective effects of chondroitan sulfate in mice. Experimental and Molecular Medicine 37, 476-81

22. Castell JV, Gomez-Lechon Mj et al. IL-6 is the major regulator of acute phase protein synthesis in adult human hepatocytes. FEBS Lett 1989;242:237-41

23. Cecchetin M, Bellometi S, Lalli A, Galzigna L. Serum interleukin – 1 changes in arthrosic patients after mud-pack treatment. Phys Rehab Kur Med 1995; 5:92-93

24. Cozzi F, Lazzarin P, Todesco S, Cima I,. Hypothalamic-Pituitary adrenal axis dysregulation in healthy subjects undergoing mud-bath application Arthrit Rheumat 1995: 38: 724-725

25. F. Tateo, A. Ravaglioli et al. The in-vitro percutaneous migration of chemical elements from thermal mud for healing use. Applied Clay Sciences, Vol 44, Issues 1-2, April 2009

26. Henrotin Y, Kurz B et al. Oxygen and reactive species in cartilage degradation: friends or foes? Osteoarthritis Cartilage 2005;13:643654

27. Kastrup J, Bulow J et al. Vasomotion in human skin before and after local heating recorded with laser Doppler flowmetry. A method for induction of vasomotion. Int J Microsirc 1989;8:205-15

28. Kristof O, Gatzen M, Hellenbrecht D, Saller R. Analgesic efficacy of the serial application of a sulfurated mud bath at home. Forsch Komplementarmed Klass Naturheilkd 2000; 7:233-6

29. Tamura K, Kubota K et al, Effects of hyperthermal stress on the fibrinolytic system. Int J of Hyperthermia 1996;12:31-6

30. Vesconi P, Coiro V, Hyperthermia and endorphins, Biomedicine & Pharmacotherapy 47 (1993) pp 301-304

31. Dominique Poesin, Patrick H. Carpentier et al. Effrects of mud pack treatment on skin microcirculation, La Lechere University Research Center, Jojeph Fourier University, 73260 La Lechere, Savoie, France

32. Jezora D, Vigas M, Tatar P. Rise in plasma b-endorphin and ACTH in response to hyperthermia in sauna. Horm Metab Res 1985: 17: 693-694

33. Παναγιώτης Γιόκαρης: Θεραπευτικά Σχήματα, Τόμος Α, Σελ 332